از جمله بحث‌هایی که میان کارپانتیه و ویراستار ترجمه‌ی انگلیسی کتاب «رد گم» درگرفت، بحث درباره‌ی انتخاب عنوان انگلیسی کتاب بود. عنوان اسپانیایی کتاب «Los pasos perdidos» است و مهم‌ترین معنای مد نظر کارپانتیه از کلمه‌ی «pasos» در عنوان کتاب، که معنای نزدیکش «گام‌ها» یا «قدم‌ها» است، نشانه‌هایی (ردی) است که بر تنه‌ی درختی حک کرده‌اند تا نشان محل ورود به شهری بی‌نشان باشد.(۱) عنوان انگلیسی «The Lost Steps» که هربرت واین‌ستاک، ویراستار نسخه‌ی انگلیسی کتاب، پیشنهادش کرد، ترجمه‌ی لفظ‌به‌لفظ عنوان اسپانیایی کتاب است و در ضمن از مفهوم متافیزیکی «pasos» نیز، به معنای مسیری که یک بار پیموده و سپس ناپدید شده، عاری است. هریت ده اونیس، مترجم نسخه‌ی انگلیسی کتاب، عنوان‌های «The Traveler Never Returns» («مسافر هرگز برنمی‌گردد») و «No Traveler Returns» («هیچ مسافری برنمی‌گردد») را پیشنهاد کرده بود تا این معنا را مؤکد کند. کارپانتیه نام‌هایی پیشنهاد کرده بود که این معنای متافیزیکی را بیش از این برجسته می‌کرد: «Beyond the Last Waters» («در انتهای آب» و به معنای لفظ‌به‌لفظ «ورای آخرین آب‌ها»)، «Time Beyond» («زمان ماورا »)، «Ever» («ابد»)، «Time is Not Enough» («زمان بس نیست») و «Clean Waters» («آب‌های زلال»). نکته‌ی جالب‌توجه این است که معنای لفظ‌به‌لفظ عنوان کتاب در هیچ‌کدام از این نام‌ها نیامده است. «گام‌های گم‌شده» (The Lost Steps) معنای تحت‌لفظی عنوان را به بهای حذف کردن معنای استعاری و تمثیلی‌اش حفظ می‌کند. ویراستار نسخه‌ی انگلیسی کتاب البته هیچ‌کدام از این عنوان‌ها را از مترجم و (شگفتا!) نویسنده‌ی کتاب نپذیرفت و عاقبت نسخه‌ی انگلیسی با عنوان مد نظر او منتشر شد.
اندکی آشنایی با زبان اسپانیایی کافی است تا بتوانیم معنای «گام‌های گم‌شده» را از ترکیب «los pasos perdidos» استخراج کنیم، اما تعهد مترجم به خوانندگان و نیز مسئولیتش در ترجمه‌ی صحیح ما را به بررسی بیشتر ملزم می‌کند. آیا نخستین پرسشی که با شنیدن ترکیب «گام‌های گم‌شده» به ذهن می‌رسد این نیست که معنایش چیست؟ آیا گام و بلکه «گام‌ها» گم‌شدنی است؟ آیا این تناقض توصیفی به‌عمد مد نظر نویسنده بوده است یا آن‌که این ترکیب در اسپانیایی معنایی دارد که به ترجمه‌ی لفظ‌به‌لفظ برنمی‌گردد؟ بنابراین به منظور انتخاب عنوان فارسی مناسب تحقیقاتی کردم و سرانجام به عنوانی که انتخاب شد رسیدم. آن‌چه در ادامه می‌آید مختصری از این تحقیقات و بررسی‌هاست.
چرا گفتیم «گم» و نگفتیم «گم‌شده». در فارسی صفت «گم» وجود دارد و نیازی نیست گوینده‌ی زبان فارسی، مثل گوینده‌ی اسپانیایی‌زبان، دست‌به‌کار ساختن صفت مفعولی «گم‌شده» بشود؛ دقت کنیم که در فارسی فعل «گم شدن» را از صفت «گم» می‌سازند، به خلاف اسپانیایی که صفت «perdido» را از فعل «perder» می‌سازند. در زبان فارسی استفاده از صفت مفعولی، خاصه در عنوان کتاب، از شیوایی کلام می‌کاهد و بوی ترجمه می‌دهد. ساختار زبان فارسی با ساختار زبان اسپانیایی فرق می‌کند و کاربرد صفت مفعولی آن‌گونه که در اسپانیایی رایج است، در فارسی نیست. اگر قرار است عنوانی «فارسی» بر کتاب بگذاریم، منطق حکم می‌کند که از دستورهای ساختاری زبان فارسی پیروی کنیم. شنیده‌ام یکی از دوستان تذکر داده‌اند که «رد گم» مفهوم انتزاعی عنوان را که مترجم انگلیسی به فراست دریافته بیان نمی کند. منبعی نیافتم که نشان بدهد مترجم انگلیسی «به فراست» دریافته باشد «Los pasos perdidos» یعنی «گام‌های گم‌شده» و درنیافتم چرا باید ترجمه‌ی لفظ‌به‌لفظ عنوان را مفهوم انتزاعی آن انگاشت. پیش‌تر به گواهی مکاتبات کارپانتیه و مترجم و ویراستار نسخه‌ی انگلیسی کتاب گفتیم که عنوان انگلیسی از کجا آمده و نه‌فقط خود کارپانتیه، بلکه مترجم انگلیسی نیز با آن موافق نبوده‌اند و هر دو عنوان‌هایی دیگر پیشنهاد کرده‌اند که ذکرشان رفت. حال چرا به جای «گام‌ها» از «رد» استفاد شد؟ در فرهنگ فارسی معین ذیل «رد» می‌خوانیم: «اثر پای، نشانهٔ قدم» و «رد کسی را گرفتن: اثر پای او را دنبال کردن». با توجه به وجود معنای «نشانه‌ی قدم»، که به خلاف «قدم» گم‌شدنی است، و همین‌طور معنای اصطلاحی «نشان و اثر» در کلمه‌ی «رد»، که پیش‌تر گفته شد دقیقاً دو معنای مد نظر نویسنده در عنوان اسپانیایی است، احتمالاً همین کفایت می‌کند تا به نتیجه‌گیری درست برسیم، اما من به آن بسنده نکردم و تحقیقاتی کردم تا ببینم عنوان کتاب به زبان‌های دیگر چه ترجمه شده است و مختصری از نتیجه‌ی تحقیقاتم از این قرار است:
عنوان فرانسه (Le Partage des eaux) است؛ آقای سروش حبیبی این عنوان را در مقدمه‌ی کتاب قرن روشنفکری «مرز جدایی آب‌ها» ترجمه کرده‌اند، شاید بتوان «آب‌پخشان» هم ترجمه‌اش کرد. عنوان سوئدی (Den förlorade porten) به معنای «دروازه‌ی گم»، عنوان آلمانی (Die verlorenen Spuren) به معنای «رد گم»، عنوان لهستانی (Podróż do źródeł czasu) به معنای «سفر به مبدأ زمان» و عنوان روسی (Потерянные следы) به معنای «مسیر گم» است. نکته‌ی مهم این است که عنوان کتاب، غیر از به انگلیسی که به سبب ویراستاری نامناسبش ترجمه‌ی مطلوبی نیست و انبوه تغییرات فراوان در پاراگراف‌بندی، زمان افعال، زمان روایت و غیره‌اش اعمال شده و خصوصیات مدرنیستی فرم و روایت رمان را عمدتاً قلم گرفته‌اند تا عاقبت کمترین استقبال را از مخاطبان انگلیسی‌زبان ببیند، به هیچ‌کدام از زبان‌هایی که این کتاب به آن‌ها ترجمه شده و در دسترس است لفظ‌به‌لفظ ترجمه نشده مگر به پرتغالی (Os passos perdidos) و ایتالیایی (I passi perduti)، احتمالاً به سبب قرابت این زبان‌ها با اسپانیایی و شاید به این علت که معادل عنوان اسپانیایی است و مفاهیم مدنظر نویسنده را می‌رساند. با این اوصاف آیا باید گرایش صریح نویسنده و مترجمان نسخه‌های مختلف کتاب را (حتا چنان که گفته شد مترجم انگلیسی) نادیده بگیریم و به حرف یک نفر ویراستار ناشناس آمریکایی که به گفته‌ی خودش نگران «بازاریابی» کتاب و «حماقت مخاطب آمریکایی» (نقل‌قول مستقیم) است، عنوان را به «گام‌های گم‌شده» برگردانیم؟ با این‌همه ترجمه‌ی لفظ‌به‌لفظ عنوان را در پانوشت صفحه‌ی دوم از مقدمه‌ی کتاب آورده‌ام: «لازم است خواننده دقت کند که ترجمه‌ی لفظ‌به‌لفظ نام کتاب ردِ گم ”گام‌های گم‌شده“ است. کارپانتیه خود با ترجمه‌ی لفظ‌به‌لفظ نام کتاب به زبان‌های دیگر صریحاً مخالف بود چون معنای کنایی نام را بیشتر مدنظر داشت که با ترجمه‌ی لفظی به زبان‌های دیگر از دست می‌رود. در متون فارسی گاه این کتاب را با عنوان ترجمه‌ی فرانسوی‌اش، ”مرز جدایی آب‌ها“، نیز معرفی کرده‌اند.»
به هر حال شایسته نبود عنوان مهم‌ترین اثر نویسنده‌ی زبردستی مثل کارپانتیه، که سطر به سطر نوشته‌هایش جملات پرمعنا و عمیقاً اندیشیده است، به صورت لفظ‌به‌لفظ ترجمه و معانی مد نظر نویسنده نادیده انگاشته شود و نسبت دادن صفت «گم» یا صفت مفعولی «گم‌شده» به موصوف «گام» یا «قدم» نیز کم‌لطفی در حق کتابی این‌چنین ارزشمند می‌بود، حتا با وجود جناس لفظی وسوسه‌برانگیز میان «گام» و «گم» که بیننده را به یاد جناس لفظی میان «pasos» و «perdidos» می‌اندازد.*
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
(۱) به نقل از مقاله‌ی «رد گم در آمریکا» نوشته‌ی «هانا الپرت‌ایبرمز»، بر اساس مکاتبات نویسنده و ناشر ویراستار انگلیسی «رد گم»، منتشرشده در «پتروداکتیلو» (ارگان دانشکده‌ی ادبیات اسپانیایی و پرتغالی دانشگاه تگزاس).
* این یادداشت چهارشنبه هفدهم آذر ۱۳۹۵ در روزنامه‌ی شرق منتشر شد.